Η συναισθηματική παιδεία ως πρόληψη προβλημάτων ψυχικής υγείας του παιδιού.

Σύμφωνα με την έκθεση “The state of the world’s children 2021” που δημοσίευσε η Unicef, 166 εκατομμύρια έφηβοι 10-19 ετών παγκοσμίως, αντιμετωπίζουν κάποια ψυχική διαταραχή. Στην Ευρώπη ο αριθμός αυτός ανέρχεται στα 9 εκατομμύρια. Στην Ελλάδα, σύμφωνα με στοιχεία του 2019, δηλαδή πριν την πανδημία, το 18% παιδιών και εφήβων 10-19 ετών αντιμετώπιζαν κάποια διαταραχή.

Πρόσφατες έρευνες έδειξαν πως το 72% των παιδιών εκδηλώνει αρνητικές συμπεριφορές που σχετίζονται με το άγχος.

Τα τελευταία χρόνια τα φαινόμενα παιδικής βίας και παραβατικότητας στη χώρα μας και όχι μόνο αυξάνονται σημαντικά. Το 2022, η αστυνομία διαχειρίστηκε 316 υποθέσεις με σωματικές βλάβες ανηλίκων, με τα θύματα να φτάνουν τα 356. Αρκετές από αυτές σημειώθηκαν μέσα στα σχολεία ακόμα και δημοτικά στα πλαίσια ενός ανησυχητικού κύμματος bullying, που συνεχίζει να παρατηρείται και το 2023.

Σχεδόν δύο μαθητές έπεφταν θύματα ληστείας, κλοπής ή απόπειρας κάθε ημέρα του 2022 στην Ελλάδα, ενώ 426 παιδιά έπεσαν θύματά άγριων ληστρικών επιδρομών στην Ελλάδα με το φαινόμενο να παρουσιάζει αύξηση 59%, μέσα σε ένα χρόνο σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία της ΕΛ.ΑΣ.

Την ίδια στιγμή εμείς εστιάζουμε περισσότερο στις νέες παιδαγωγικές μεθόδους, στο εκπαιδευτικό υλικό, στις γνώσεις που προσφέρουμε στα παιδιά, ξεχνώντας πως όση ενδυνάμωση και όσα εφόδια χρειάζεται η νοημοσύνη ενός παιδιού, άλλα τόσα και πολύ περισσότερα χρειάζεται η συναισθηματική του νοημοσύνη.

Η σημασία της συναισθηματικής παιδείας

Η καλλιέργεια και η ενδυνάμωση της συναισθηματικής αγωγής και της ψυχικής υγείας του παιδιού, είναι απαραίτητες τόσο για την υγιή ψυχική ανάπτυξη του ίδιου του παιδιού, όσο και ολόκληρου του κοινωνικού συνόλου. Η πρόληψη είναι η θωράκισή μας από κάθε πρόβλημα. Και η πρόληψη πρέπει να ξεκινάει από νωρίς. Νωρίς δεν είναι στην εφηβεία, νωρίς δεν είναι στην προεφηβεία, νωρίς δεν είναι στο δημοτικό. Νωρίς δεν είναι ποτέ.

Οι παρεμβάσεις στη βρεφική και στην παιδική ηλικία είναι από τις πιο σημαντικές στην πρωτοβάθμια πρόληψη.

Το να μπορείς να αναγνωρίσεις το συναίσθημά σου, να μπορείς να το διαχειρίζεσαι, να βρεις τρόπους να αντιμετωπίζεις δύσκολες καταστάσεις, είναι δεξιότητες που δεν καλλιεργούνται στα παιδιά. Παρόλο που αυτές οι δεξιότητες, είναι απαραίτητες σε κάθε παιδί από τη μέρα που θα έρθει στον κόσμο.

Οι συναισθηματικές εμπειρίες στα μικρά παιδιά είναι αυτές που θα τα ακολουθούν για μια ζωή. Όλες οι συναισθηματικές συνήθειες έχουν ρίζες στην παιδική ηλικία.

Σύμφωνα με τον Piaget κάθε συμπεριφορά εμπεριέχει ταυτόχρονα μια θυμική και μια γνωστική πλευρά. Αυτές οι δύο πλευρές είναι συμπληρωματικές -πράγμα που φυσικά δεν σημαίνει ότι συνυπάρχουν στον ίδιο βαθμό- για τον απλό λόγο ότι η μια διαδικασία δε θα μπορούσε να λειτουργήσει δίχως την άλλη. Ξεκινώντας από τη βρεφική ηλικία, παρατηρούμε πως τα συναισθήματα ικανοποίησης και δυσαρέσκειας είναι η κινητήρια δύναμη των δραστηριοτήτων του μωρού. Η νόηση οικοδομεί τη συμπεριφορά, το θυμικό την ενεργοποιεί και της προσδίδει τη δυναμική της. Οι δύο αυτές εξελίξεις είναι αλληλένδετες. Η πρόοδος ή η καθυστέρηση στον έναν από τους δύο τομείς αντανακλάται και στον άλλο.

Τα τρομερά δίχρονα και η πρώτη εφηβεία

Δυο κρίσιμες στιγμές για την οικοδόμηση της προσωπικότητας του ατόμου, είναι η πρώτη εφηβεία και η πρώτη κρίση προσωπικότητας της ζωής του παιδιού.

Μεταξύ 1 ½ -3 χρονών, το χαρακτηριστικό γνώρισμα των παιδιών είναι η αντιδραστική συμπεριφορά, γι αυτό και χαρακτηρίζεται ως η πρώτη εφηβεία, από την οποία υπάρχουν πολλά που αξίζει να μάθουν τόσο οι ενήλικες όσο και τα παιδιά.

Μετά την κατάκτηση του περπατήματος, το παιδί σταδιακά εμφανίζει μια έντονη τάση να κάνει τις δικές του επιλογές. Σε αυτή την περίοδο διαφωνεί ακόμα και με τον εαυτό του. Η επιθυμία του είναι να κάνει τις δικές του κατάλληλες επιλογές ακόμα κι αν πολλές φορές δεν γνωρίζει πραγματικά τη σκέψη του.

Έτσι μπορεί να αντιδρά μόνο και μόνο επειδή κατανοεί ότι δεν χρειάζεται να συμφωνεί με κάποιον άλλον. Αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι δεν χρειάζεται πάντα να θέλει αυτό που θέλει ο κηδεμόνας του, αλλά μπορεί να έχει την δική του άποψη και επιθυμία. Κι αν αυτή η περίοδος είναι δύσκολη για τους γονείς, είναι επίσης δύσκολη και για τα παιδιά.

Όταν τα παιδιά παίρνουν μια θέση κόντρα στην άποψη των γονέων τους, έχουν έντονα συναισθήματα. Παρ’ όλο που οδηγούνται προς την μοναδικότητά τους, θέλουν να ευχαριστούν και τους γονείς τους κι έτσι η εσωτερική σύγχυση είναι αναμενόμενη.

Η πρώτη κρίση προσωπικότητας

Στο τρίτο έτος της ηλικίας του παιδιού, παρατηρείται η πρώτη εκδήλωση των διακριτών γνωρισμάτων της προσωπικότητας και του χαρακτήρα του παιδιού. Με λίγα λόγια, παρατηρείται η πρώτη κρίση προσωπικότητας.

Χαρακτηρίζεται από ένα γενικότερο θυμικό αναβρασμό, που γεννά προβλήματα, συγκρούσεις και προστριβές.

Από τη σκοπιά του παιδιού, η κρίση αυτή οδηγεί στην ανακάλυψη της ίδιας του της ατομικότητας, παράλληλα με την ανακάλυψη της ατομικότητας του άλλου.

Αυτή η αναπτυξιακή περίοδος λοιπόν, περιλαμβάνει δύο κρίσιμες στιγμές για την οικοδόμηση της προσωπικότητας, που σημαδεύονται όχι μόνο από μια έντονη ανάγκη επιβεβαίωσης του εαυτού όσο και από την ανάγκη για την οικοδόμηση της συναισθηματικής νοημοσύνης και της ψυχικής υγείας του παιδιού.

Κι αυτή η δημιουργία της προσωπικότητάς του, είναι καταλυτική για την υπόλοιπη ζωή του.

Η χρονιά του νηπιαγωγείου

Σύμφωνα με τον Δρ. Χάμπουργκ, η χρονιά του νηπιαγωγείου σηματοδοτεί μια κορύφωση στην ωρίμανση των κοινωνικών συναισθημάτων. Όλα αυτά απαιτούν να έχει κανείς την ικανότητα να συγκρίνει τον εαυτό του με τους άλλους.

Η μεγαλύτερη ικανότητα που μπορεί να αποκομίσει το παιδί τα χρόνια της μετάβασης στο δημοτικό και αργότερα στο γυμνάσιο, είναι η ικανότητα να χαλιναγωγεί την ανυπομονησία για την ανταμοιβή του, να είναι κοινωνικά υπεύθυνος με τον κατάλληλο τρόπο, να διατηρεί τον έλεγχο πάνω στα συναισθήματά του και να έχει μια αισιόδοξη άποψη για τα πράγματα. Δηλαδή, να έχει συναισθηματική νοημοσύνη.

Η πολύτιμη συναισθηματική νοημοσύνη

Η ακαδημαϊκή νοημοσύνη δεν προετοιμάζει στην πραγματικότητα για καμιά από τις θύελλες ή τις ευκαιρίες που η ζωή φέρνει στον άνθρωπο. Το συναισθηματικό ταλέντο είναι μια μετα-ικανότητα που καθορίζει πόσο καλά μπορούμε να χειριστούμε οποιαδήποτε ικανότητα διαθέτουμε, ακόμα και την ακατέργαστη ευφυΐα.

Οι βασικοί τομείς - είδη συναισθηματικής νοημοσύνης που είναι απαραίτητο να καλλιεργήσει ένα παιδί είναι:

1. Γνώση των συναισθημάτων μας (συναισθηματική επίγνωση)

2. Έλεγχος των συναισθημάτων

3. Εξεύρεση κινήτρων για των εαυτό μας

4. Αναγνώριση των συναισθημάτων των άλλων

5. Χειρισμός των σχέσεων

Πρόληψη Βίας

Οι δεξιότητες που απαιτούνται για την αποτροπή της βίας δεν μπορεί να διαχωριστούν από το πλήρες φάσμα των συναισθηματικών δεξιοτήτων. Για παράδειγμα το να ξέρεις τι νιώθεις ή πώς να χειριστείς την παρόρμηση ή τη θλίψη, είναι το ίδιο σημαντικό για την πρόληψη της βίας όσο είναι και ο έλεγχος του θυμού. Ένα μεγάλο μέρος της συναισθηματικής εκπαίδευσης έχει να κάνει με τα βασικά του συναισθήματα, όπως το να αναγνωρίζει κανείς ένα ευρύ φάσμα συναισθημάτων και να είναι σε θέση να τα κατονομάσει και το να εκδηλώνει.

Είναι πολύ σημαντικό για τα παιδιά, να γνωρίζουν τρόπους με τους οποίους μπορούν να παρακολουθήσουν τι αισθάνονται τα ίδια και οι γύρω τους – πράγμα πολύ σπουδαίο για τους επιρρεπείς στην επιθετικότητα- πώς να αναγνωρίζουν πότε πράγματι είναι πράγματι εχθρικός, σε αντίθεση με το ενδεχόμενο να του έχουν τα ίδια αποδώσει εχθρικές διαθέσεις.

Το σημαντικότερο στοιχείο που τα παιδιά μαθαίνουν για το θυμό -αλλά και για όλα τα άλλα συναισθήματα- είναι ότι “όλα τα συναισθήματα μπορείς να τα νιώσεις” όμως μερικές αντιδράσεις είναι θεμιτές και μερικές όχι.

Μέσα από την ψυχική ενδυνάμωση και τη συναισθηματική εκπαίδευση κάνει το ίδιο το σχολείο μια κοινότητα που νοιάζεται, που τα παιδιά νιώθουν ότι τα σέβονται, τα φροντίζουν, τα καταλαβαίνουν, που όλοι νιώθουν δεμένοι μεταξύ τους.

Η συναισθηματική παιδεία ως πρόληψη

Η πρόληψη στην ψυχική υγεία είναι το σύνολο των προ θεραπευτικών και άλλων ενεργειών που προσφέρουν άτομα ή ομάδες με σκοπό να αποφύγουμε την αρρώστια ή το πρόβλημα να μας βρουν απροετοίμαστους. Πρόληψη είναι οτιδήποτε μας οπλίζει μπροστά στην αρρώστια.

Η Πρωτοβάθμια πρόληψη αφορά τον εντοπισμό των παραγόντων που ευοδώνουν την εμφάνιση των ψυχικών διαταραχών -πρωτίστως κοινωνικοί και οικονομικοί- και τον εντοπισμό των παραγόντων που προφυλάσσουν υγιή άτομα από την ψυχική νόσηση. Έμφαση δίνεται μεταξύ άλλων, στην πρόληψη παιδοψυχιατρικών διαταραχών, παρέμβασης στα σχολεία και συμβουλευτική γονέων.

Με λίγα λόγια, το καταλληλότερο σχήμα για τα προγράμματα συναισθηματικής παιδείας είναι να αρχίζουν νωρίς, να είναι κατάλληλα προσαρμοσμένα ανάλογα με την ηλικία, να συνεχίζονται σε όλη τη διάρκεια της σχολικής ζωής και να συνδυάζουν τις προσπάθειες στο σχολείο, στο σπίτι και στην κοινωνία.

Βιβλιογραφία:

Daniel Goleman (1996) Η Συναισθηματική νοημοσύνη. Ελληνικά Γράμματα

Reymond – Rivier Bert (1999) Η κοινωνική ανάπτυξη του παιδιού, Καστανιώτης

Daniel Goleman (2012) Κοινωνική νοημοσύνη. Η νέα επιστήμη των ανθρώπινων σχέσεων. Πεδίο

Gottman John, Declaine Joan (2011) Η συναισθηματική νοημοσύνη των παιδιών. Πώς να μεγαλώσουμε παιδιά με συναισθηματική νοημοσύνη (ένας πρακτικός οδηγός για γονείς) Πεδίο

Τσαούσης Ι (1999) Αναζητώντας την δομή της προσωπικότητας. Το μοντέλο των πέντε παραγόντων Psychology 88-92

Hoffman L. W., (1991) The influence of the family environment on personality: Accounting for sibling differences American psychological association 187-203

Ψυχική υγεία παιδιών και εφήβων 2 (2023) Ε.ΨΥ.Υ.Π.Ε

Εγχειρίδιο για την ψυχική υγεία των βρεφών και των νηπίων (2023) Συλλογικό έργο, ΠΕΔΙΟ

Isabelle Filliozat (1997) Η νοημοσύνη της καρδιάς. Ενάλιος

Herbert M. (1998) Ψυχολογικά προβλήματα παιδικής ηλικίας. Ελληνικά Γράμματα

R Sternberg obert J. (2012) Γνωστική ψυχολογία, Αθήνα, Διάδραση

Duck Steve 2004 Ανθρώπινες σχέσεις Εκδόσεις Καστανιώτη

Συλλογικό έργο (2010) Εφαρμοσμένη γνωστική ψυχολογία, Αθήνα, Πεδίο

Allison Edwards (2023) Παιδί και Συναισθηματική Ρύθμιση ΣΟΦΙΑ

Αλληλεπιδράσεις στην πρώιμη παιδική ηλικία (2023) Συλλογικό έργο, ΠΕΔΙΟ

Hogg, M.A. & Vaughan, G.M. (2010), Κοινωνική Ψυχολογία, Χαντή, Α. (επιμ.), Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg

Επετηρίδα Αστυνομίας 2022

Ποθητού Μαρία

Ψυχολόγος